آشنایی با علم رجال و کتب معتبر رجالی
*علم رجال
علم رجال دانشی است که در آن از شرایط قبول قول راوی بحث می شود. به عبارت دیگر علم رجال به شناخت ظاهری یعنی نام و کنیه و...، و باطنی یعنی اوصاف ذاتی مانند وثاقت و ممدوحیت راوی یا عدم آن می پردازد.
*معرفی منابع اصلی رجال شیعه
معیار ارزشگذاری ناقلین روایات و کشف میزان اعتبار آنها یکی از ایزارهای اعتبار سنجی احادیث و روایات در منابع شیعی است. از این رو فقهاء شیعه توجه به احوال روایتگران و ناقلین احادیث را اجتناب ناپذیر دانسته و آنرا یکی از مقدمات لازم برای یافتن روایات معتبر به شمار آورده اند.
کتب معتبر در این زمینه عمدتا در چند اثر رجالی کهن و اصیل خلاصه می گردد.
1- رجال کشی: ابو عمرو محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی - مؤلف این کتاب- یکی از موثقترین و معتبر ترین علمای امامیة است که آگاهی کامل به اخبار، روایات و رجال داشت. وی گرچه به تصریح نجاشی از راویان ضعیف نقل روایت می کرد و کتابش حاوی اغلاط فراوان است، ولی از اندشه ای سالم و مذهبی به دور از کجی و انحراف برخوردار بود. کتابش به «اختیارمعرفة الرجال» معروف گشته که دربر دارنده اطلاعات فراوان علمی در زمینه شناخت راویان و میزان اعتبار آنها و شرایط تاریخی حاکم بر عصر ائمه علیهم السلام و راویان آنها می باشد. این کتاب دارای دو ویژگی اصلی است:
الف. جناب کشی در این کتاب اضافه بر تصریح به وثاقت برخی از راویان، با نقل روایات و اخبار گوناگون در باره احوال بسیاری از آنها، زمینه بهتری برای تشخیص میزان اعتبارشان فراهم ساخته است.
ب. مؤلف در کتاب خود از عصر رسول الله صلی الله علیه و آله تا زمان امام حسن عسکری علیه السلام را در شش طبقه تنظیم نموده و احوال راویان هر طبقه را در جای خود ذکر نموده است.
2-رجال نجاشی: احمد بن علی بن احمد بن عباس مؤلف کتاب رجال نجاشی از رجالیان خبیر و ماهر در فن رجال است. وی از دانشمندان قرن پنجم هجری است. ریشه خانوادگی وی به نجاشی والی و حاکم شهر اهواز منتهی می گردد. احمد بن علی نجاشی یکی از شاگردان مبرز و برجسته شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان اعلی الله مقامه به شمار می آید. وی با دوتن از شاگردان معروف و عالی رتبه شیخ مفید یعنی سید مرتضی و شیخ طوسی قدس الله اسرارهما معاصر بود. رجال نجاشی از مهمترین آثار رجالی نزد علمای شیعه شمرده می شود. مجموع عناوینی که مؤلف در این کتاب آورده –چه نام و چه کنیه- به 1269 نفر می رسد که برخی را بطور مفصل و برخی دیگر را مختصر و اجمالی شرح کرده و در موارد بسیاری به کتابهایی که نام آن کتب بیانگر محتوای آن می باشد اشاره نموده است. محور کار مؤلف در این کتاب ارائه منبعی قوی و تا حدودی فراگیر در زمینه آثار راویان احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به همراه معرفی صاحبان آن کتب و ارائه طریق منتهی به آنها می باشد.
برخی از ویژگیهای رجال نجاشی
الف-این کتاب به مصنفین و نویسندگان کتب اصول شیعة اختصاص دارد. جناب نجاشی نگارش این کتاب را پاسخی به کنایه ها وتحقیرهای جاهلانه مخالفین مذهب تشیع قرار داد و با جمع آوری فهرست کتب راویان و محدثین شیعة جایگاه آنان را بالا برده و نام بسیاری از آثار قلمی صاحبان اصول و کتب اصلی شیعة را ثبت و در معرض دید همگان، خصوصا مخالفین تشیع قرار داد.
ب-اتقان، استحکام و استواری مطالب کتاب رجال نجاشی که ناشی از تمحض مؤلف در فن رجال و احاطه او به آثار راویان و محدثین و صاحبان کتاب بوده و در مقایسه با سائر کتب رجال از ویژگی خاصی بر خوردار است.
ج-نجاشی از جهت سنّ، بزرگتر از شیخ طوسی بود، ولی در نگارش و تنظیم کتاب رجال به دو کتاب رجال و فهرست شیخ نیز توجه کامل داشته و از اطلاعات موجود در آن دو کتاب خصوصا فهرست شیخ، بهره مستقیم برده است. از این رو، این کتاب از جهت اتقان و غنای علمی در جایگاه شایسته تری قرار دارد.
د- وجود رجالیان قوی وماهر در فنّ رجال در عصر نجاشی، مانند احمد بن محمد بن عمران الجندی و احمد بن علی بن نوح السیرافی، و الحسین بن عبید الله الغضائری، و ابو الفرج محمد بن علی بن یعقوب بن اسحاق الکاتب معروف به ابن ندیم به عنوان استادان و مشایخ مبرز جناب نجاشی، که انتقال دهنده میراث علم رجال از گذشتگان تا به آن زمان بودند او را یاری رسانده و در اجتهادات رجالیش توانمند گرداند.
ه-مؤلف، توثیق برخی از صاحبان کتاب را در شرح حال دیگر دارندگان کتاب و اصل آورده است . چه شرح حالی برای شخص توثیق شده ذکر کرده باشد یا خیر. مانند شهاب بن عبد ربه، عمرو بن منهال القیسی، محمد بن همام بن سهیل اسکافی، حسن بن علوان الکلبی، و عده ای دیگر.
3-فهرست شیخ طوسی
مؤلف این کتاب شیخ الطائفة محمد بن حسن طوسی است. در این کتاب که یکی از مآخذ ومنابع رجال نجاشی به شمار می رود، فهرستی از راویان شیعه که دارای اصل و یا کتاب و تصنیف بوده اند ذکر شده است. شیخ، نام 912 تن از روایتگران احادیث و آثار معصومین علیهم السلام را نام برده که اکثرآنها دارای اصول، کتاب و یا تصنیف هستند و برخی دیگر اثر قلمی و نوشتاری نداشته و فقط روایاتی از آنها بر جای مانده است و شیخ طریق و سند خود را به آن اصول و مصنفات و روایات ذکر نموده است.
ویژگیهای کتاب فهرست
صاحبان اصول و یا کتب که شیخ طوسی در این کتاب بدانها اشاره کرده همگی شیعه اند. برخی اثنی عشریة و گروهی دیگر از سایر فرق شیعة؛ مانند زیدیة، فطحیة، کیسانیة، واقفیة، ... .
2-شیخ طوسی در این کتاب طریق خود را به اصول، کتب، مصنفات، مسائل و روایاتِ فردِ راوی ذکر نموده است.
3-شیخ طوسی از اصول و کتب مذکور روایاتی را در کتاب تهذیب الاصول نقل نموده که طریق خود به آنها را ذکر نکرده، نه در متن کتاب و نه در آخر کتاب در مشیخه، ولی در کتاب فهرست، آن طرق را آورده است. بدین وسیله آن روایات از ارسال خارج شده و مسند به شمار می آیند. ثمره دیگر و مهمتر این عمل آنست که گاه طریق مذکور در تهذیب ضعیف و غیر معتبر بوده، ولی در فهرست صحیح و یا قوی است. این نکته باعث خروج روایتِ ضعیف السند از ضعف، و اعتبار یابی و مقبولیت آن و قرار گرفتنش در ردیف ادله احکام خواهد شد.
4-رجال طوسی
شیخ طوسی در این کتاب نام اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و یازده امام علیهم السلام بعد از او را به ترتیب عصر و زمان هر امام، ذکر نموده است؛ از امیر مؤمنان علیه السلام تا امام حسن عسکری علیهم السلام.
شیخ، همانگونه که از مقدمه این کتاب فهمیده می شود پس از اشتراط اسلام راویان، گرایش مذهبی خاصی را در انتخاب راوی لحاظ نکرده و تمام زیر مجموعه های آنها، چه مؤمن، و چه فاسق، و چه امامی و چه عامّی، همه را در صورت امکان دستیابی به نام راویان، ذکر نموده است. به عنوان مثال، خلفاء ثلاثة ، معاویة بن ابی سفیان و عمرو بن عاص را در اصحاب النبی صلی الله علیه و آله آورده و عبید الله بن زیاد و پدرش زیاد بن ابیه را در اصحاب امیر مؤمنان علیه السلام و منصور دوانیقی را در اصحاب امام صادق علیه السلام ثبت کرده است. بنابراین بودن نام راوی در این کتاب دلیل بر امامی بودن او نیست. البته این احتمال نیز وجود دارد که بر پایه گفتار شیخ در مقدمه مبنی بر ذکرِ نام راویانِ از ائمة علیهم السلام، اولین اصل جاری در باره افراد مذکور در این کتاب، امامی بودن و یا لااقل شیعة بودن باشد و عامی بودن راوی توسط قرائن و دلیلهای آشکار دیگر ثابت گردد.
5-رجال برقی
معروف بین علمای رجال اختصاص این کتاب به احمد بن محمد بن خالد البرقی است. برخی این کتاب را تالیف پدرش محمد بن خالد برقی می دانند و در نزد برخی دیگر مؤلف کتاب فرزند احمد برقی یعنی عبد الله بن احمد بن محمد بن خالد برقی یا نوه او احمد بن عبد الله بن احمد برقی است.
در هر صورت روش تالیف این کتاب مانند رجال طوسی است و نام راویان آن از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله تا اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام به ترتیب ثبت گردیده است. شیخ طوسی هنگام ذکر آثار احمد بن محمد بن خالد برقی در زمینه رجال، تنها از یک کتاب با عنوان «کتاب طبقات الرجال» نام برده است، ولی جناب نجاشی هنگام شرح حال این راوی و ذکر نام کتب وی، به دو کتاب با نامهای «کتاب طبقات»، و «کتاب رجال» اشاره می کند، که کتاب بر جای مانده از برقی بیشتر با عنوان اول یعنی کتاب طیقات مطابقت می نماید. در آخر کتاب رجال برقی بخشی با عنوان «أسماء المنکرین على أبی بکر» ایجاد شده و نام دوازده تن از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله، - شش نفر از مهاجرین و شش نفر از انصار- در آن ذکر شده است.
6-رساله ابو غالب زراری
مؤلف این رسالة ابو غالب احمد بن محمد بن محمد زراری از نوادگان بکیر بن اعین است. در سال 285 متولد شده و در سال 368 وفات یافته است. وی این مجموعة را برای نوه خود محمد بن عبد الله بن ابی غالب زراری نگاشته است. ابو غالب در این رسالة پس از پرداختن به حسب و نسب خود و نقل شرح حال و تاریخچه ای از زندگی آنها، و موعظه به نوه خویش، طرق خود به کتب صاحبان کتب و اصول را ذکر می کند. رساله مذکور از منابع اصلی و آثار معتبر رجال شیعة به شمار می آید.
7- مشیخة صدوق
مؤلف این اثر، محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به «شیخ صدوق» است، که به دعای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و علیه السلام، در سال 306 هجری قمری متولد شده و در سال 381 هجری وفات یافته است. وی، هنگام نقل روایات کتاب من لا یحضره الفقیه - بر خلاف شیخ کلینی در کافی که به جز اندکی از روایات، در اکثر آنها سند را بطور کامل ذکرنموده، از ثبت کامل اسناد راویات خودداری کرده و به ذکر یک یا چند نفر از راویان آخر سند اکتفا نموده است و در بخش مشیخة در آخر کتاب، طرق خود به آن روایات را ذکر کرده است. بنابر این دستیابی به سند روایات کتاب من لا یحضره الفقیه با مراجعه به مشیخه این کتاب انجام می پذیرد.
8 - مشیخه شیخ طوسی در دو کتاب تهذیب و استبصار
شیخ طوسی سند روایات موجود در این دو کتاب را با نام صاحبان اصل و تصنیف شروع کرده و به علت فاصله زمانی زیاد با آنها، طریق اتصال خود به آنها را در مشیخه ای که در آخر دو کتاب آورده ذکر نموده است.
9 - رجال ابن الغضائری
نام این کتاب در میان علمای فن رجال به «رجال ابن غضائری» معروف است. این کتاب، بر خلاف کتاب رجال نجاشی و شیخ طوسی که نویسنده و انتساب کتاب به مؤلف آن مشخص می باشد، در کیستی مؤلف و همچنین انتساب کتاب به او، میان صاحب نظران علم رجال اختلاف وجود دارد.
فقیه و رجالی معاصر حضرت آیة الله سبحانی معتقد است نویسنده کتاب احمد بن حسین بن عبید الله غضائری فرزند حسین بن عبید الله غضائری – استاد جناب نجاشی – است. بر پایه جستجو و تحقیقی که این فقیه رجالی انجام داده راه دستیابی به رجال ابن غضائری، کتاب احمد بن طاووس به نام «حل الاشکال» است. وی پنج کتاب اصلی رجال را یعنی رجال نجاشی، رجال طوسی، فهرست شیخ طوسی، رجال کشی و کتاب الضعفاء که به جناب ابن غضائری منسوب می باشد در یک جا جمع کرده است. بخش کتاب الضعفاء توسط دو تن از شاگردان معروف وی یعنی علامه حلی و ابن داود در دو کتاب خلاصة الاقوال و رجال ابن داود مکتوب گردید. در سده های اخیر این کتاب توسط جناب شیخ مولی عنایة الله قهپایی احیاء شده و به عنوان بخشی از کتاب مجمع الرجال، در این کتاب ثبت و ضبط گردید.
