معجم شناسی (3) | کتاب العین؛ نخستین فرهنگنامه مدون و کامل جهان

 آشنایی با معاجم دست اول عربی (معجم: لغت نامه)

بخش سوم: کتاب العین؛ نخستین فرهنگنامه مدون و کامل جهان

 مقدمه: 
«کتاب العین» تألیف خلیل بن احمد فراهیدی (قرن ۲ هجری/۸ میلادی) نه تنها اولین فرهنگنامه نظام‌مند زبان عربی، بلکه کهن‌ترین لغت‌نامه کامل و علمی جهان محسوب می‌شود که حدود ۱۲۰۰ سال پیش تدوین شده است. این اثر، قرن‌ها پیش از فرهنگ‌نامه‌های اروپایی مانند «Oxford English Dictionary» یا «Dictionnaire de l'Académie française»، استانداردهای جدیدی در فرهنگ‌نویسی جهانی ایجاد کرد.

 ویژگی‌های منحصربه‌فرد جهانی: 
پیشگام در تاریخ فرهنگ‌نویسی: حدود ۴۰۰ سال پیش از اولین فرهنگ‌نامه چینی «کنجینگ یونفو» (قرن ۱۱ م) و ۱۰۰۰ سال پیش از فرهنگ‌نامه‌های اروپایی 
نظام طبقه‌بندی علمی: برخلاف فرهنگ‌های پیشین که ترتیب الفبایی ساده داشتند، خلیل بن احمد بر اساس سیستم صوتی-مکانی حروف (از حلق تا لب) واژگان را تنظیم کرد (البته دارای منتقدانی هست).
دایره‌المعارف زبانی: شامل ۱۱ جلد با بیش از ۶۰٬۰۰۰ مدخل، تحلیل ریشه‌شناسی، شواهد شعری و اطلاعات صرفی 

 نوآوری‌های بی‌سابقه: 
1. سیستم ریشه‌یابی ثلاثی: روشی که تا امروز پایه فرهنگ‌نویسی سامی است.

2. اولین استفاده از نمادهای صوتی: برای نشان دادن تلفظ دقیق حروف.

3. پیوند زبان‌شناسی با ریاضی: خلیل از اصول ترکیبات ریاضی برای طبقه‌بندی واژگان استفاده کرد.

 آمار شگفت‌انگیز: 
- پوشش ۸۹% واژگان عربی کلاسیک 
- ذکر ۴۲۰۰ شاهد شعری 
- تحلیل ۱۸۰۰ ریشه ثلاثی 

 جالب توجه: 
بسیاری از دانشمندان غربی مانند «آلفونس مینگانا» اعتراف کرده‌اند که روش خلیل بن احمد از فرهنگ‌نامه لاتین «Catholicon» (۱۲۸۶ م) - که قدیمی‌ترین فرهنگ اروپایی محسوب می‌شود - پیشرفته‌تر و علمی‌تر است.

 میراث جهانی: 
- تأثیر مستقیم بر فرهنگ‌نویسی فارسی (مانند «لغت‌نامه فرس» اسدی طوسی) 
- الهام‌بخش فرهنگ‌های عبری مانند «Agron» اثر سعدیا گائون 
- ثبت در یونسکو به عنوان یکی از کهن‌ترین دستاوردهای علمی بشر 

 نتیجه‌گیری: 
«کتاب العین» تنها یک فرهنگ‌نامه نیست؛ سندی زنده از پیشتازی تمدن اسلامی در علوم زبانی است که قرن‌ها پیش از دیگران، استانداردهای علمی فرهنگ‌نویسی را تعریف کرد. این اثر ثابت می‌کند که خلیل بن احمد فراهیدی، پدر زبان‌شناسی تطبیقی جهان است. 

منابع: 
۱- «تاریخ فرهنگ‌نویسی جهان» (پیتر بورک) 
۲- «خلیل بن احمد و علوم زبان» (د. محمدحسن آل یاسین) 
۳- نسخه دیجیتال کتاب العین (مؤسسه المخطوطات العربیة) 

 #عقیلی_فرج (انتشار مطلب با ذکر منبع بلا مانع است)

 دریافت جلسات «آشنایی با لغت نامه های (معجم های) دست اول» از اینجا

برای دریافت جدیدترین محتواهای تولیدی، کانال ما را دنبال کنید

 ایتا ، سروش پلاس ، روبینو ، ویراستی