مقاله | مطالعه تطبیقی روش تفسیر علمی لبیب بیضون و مهدی بازرگان از دین

خلیل عقیلی فرج

دکترای تفسیر تطبیقی
دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم [e-mail]

هرگونه نقل قول یا استفاده از مطالب این پژوهش بدون درج منبع، شرعا مجاز نمی باشد

پذیرفته شده در سومین همایش ملی پژوهش های قرآنی سال 1399

چکیده

در قرون اخیر تفسیر علمی قرآن کریم جایگاه خاصی در بین روش های تفسیری پیدا کرده و اندیشمندان متعددی اقدام به تالیف تفاسیر علمی نموده اند. از بین متفکران معاصر که در راه تالیف کتابها و تفاسیر در حوزه تفسیر علمی قرآن اقدامات مهمی انجام داده اند می توان به آقای لبیب بیضون و دکتر مهدی بازرگان اشاره کرد. ایشان در راه تالیف این این آثار از روش های تفسیر علمی مختلف استفاده نموده اند. در این پژوهش ضمن معرفی لبیب بیضون و مهدی بازرگان به روش تفسیری آنها پرداخته و آثار ایشان با رویکرد تطبیقی مورد مطالعه قرار گرفته است.

کلمات کلیدی : لبیب بیضون ، مهدی بازرگان ، تفسیر علمی

1-    معرفی

1-1            لبیب بیضون

لبیب بیضون، فرزند استاد وجیه بیضون، ادیب و دانشمند شیعى سورى در سال 1357ق. در دمشق متولد شد. لبیب وجیه بیضون از نویسندگان معروف و دارای کارشناسی ارشد در علوم طبیعی است. او تألیفات گوناگونی در موضوع‌های اسلامی دارد و از آثارش استفاده می‌شود که شیعه است، زیرا تألیفات متعددی درباره معصومان و آثار ایشان دارد و در مقدمه کتابش بر آل پیامبر درود می‌فرستد (زمانی، محمد حسن و محمد احسانی، بررسی کتاب الاعجاز العلمی فی القرآن لبیب بیضون، دو فصل نامه قرآن و علم، شماره 7، پاییز و زمستان 1389). دروس متوسطه را در مدرسه محسنیه دمشق پشت سرگذاشت و سپس به ادامه تحصیل در دانشگاه دمشق پرداخت و مدرک خود در رشته فیزیک را دریافت کرد. وى هم اکنون مدیر بخش فیزیک دانشگاه دمشق است و به تدریس فیزیک نظرى و تطبیقى در آن دانشگاه مشغول مى‌باشد. علاوه بر این وى نویسنده و ادیب نیز هست و به زبان فارسى نیز آشناست.

از مهمترین آثار ایشان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. الاعجاز العلمی فی القرآن
2. الاعجاز العلمی عند الامام علی علیه السلام
3. انساب العتره الطاهره
4. موسوعه کربلا
5. تصنیف نهج البلاغه
6. علوم الطبیعیه فی نهج البلاغه
7. تفسیر الآیات العلمیه فی القرآن

اثر اخیر مهمترین اثر لبیب بیضون  و در واقع تفسیر علمی ایشان است که در طول پنج سال جمع آوری و در سال 1421 ق با 2800 صفحه به زینت طبع آراسته شد (زمانی، محمد حسن و محمد احسانی، همان).

1-2            مهدی بازرگان

مهدی بازرگان در سال 1286 در تهران متولد شد. پدرش حاج عباسقلی بازرگان (تبریزی) از تجار دیندار،‌ روشنفکر و سرشناس زمان خود بود. بازرگان تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و متوسطه را در دارالمعلمین مرکزی به پایان رسایند و در سال 1306 جزء اولین گروه محصلین ممتاز کشور،‌ برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. بازرگان پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری کشور فرانسه، از بین دانشجویان اعزامی، اولین ایرانی بود که وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و مورد تشویق وزیر فرهنگِ وقت قرار گرفت. در سال 1313 پس از 7 سال تحصیل در فرانسه به کشور بازگشت و به خدمت نظام وظیفه رفت. در سال 1315 به عنوان اولین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و دو دوره متوالی ریاست دانشکده فنی را به عهده گرفت. در سال 1330، توسط مرحوم دکتر مصدق به ریاست هیأت مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران انتخاب گردید و با حمایت مردم موفق به خلع ید از انگلیسی‌ها و با همت متخصصین ایرانی موفق به راه‌اندازی و اداره صنایع عظیم نفت شد. در سال 1331 مسئول احداث شبکه لوله‌کشی آب تهران گردید و آن را به ثمر رسایند. پس از کودتای ننگین 28 مرداد 1332،‌ به دلیل اعتراض مکتوب علیه انتخابات غیرقانونی مجلس شورای ملی، در بهمن 1332 از خدمات دولتی و استادی دانشگاه بر کنار شد و تا شانزدهم بهمن 1357 که پست نخست‌وزیری دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصی در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت و خلاقیت داشت. ازرگان اولین تألیف دینی خود را با عنوان «نماز» بین سال‌های 1315 تا 1320 برای جوانان نوشت‌ و با هزینه شخصی به چاپ رسانید. نسخه‌ای از چاپ پنجم آن (اسفند 1322) در دست است. «مذهب در اروپا»،« مطهرات در اسلام»، «کار در اسلام»، «راه طی شده»، «اختیار»، «پراگماتیسم در اسلام»، از دیگر آثار دینی او در دهه 1320 و «از خدا پرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» در 3 جلد در دهه 1330 می‌باشد. از زنده‌یاد مهندس بازرگان بیش از 100 اثر مذهبی و 16 اثر قرآنی به جای مانده است. مهندس بازرگان سرانجام وقتی در آخر دی‌ ماه 1373 ایران را به قصد معالجه ترک گفته بود، در نیمه راه، بنا به مشیت الهی، ‌چشم از جهان فرو بست در حالی که میراثی عظیم با بیش از 350 کتاب، مقاله و سخنرانی و شاگردان و شیفتگان بسیار از خود به جای گذاشت (وبگاه بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان).

 

بازرگان هیچ گاه موفق به تحصیل علوم دینی و اسلامی نشدو با فلسفه اسلامی یا غربی هیچ آشنایی نداشت (برزین، سعید، زندگی نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز، 1374، ص35 و 89). او با انجام کارهای تحقیقاتی و انتشار نتایج آن در قالب مقالات و کتاب‌های علمی، از خود دست‌آوردهای ارزنده‌ای به یادگار گذاشته است که از جمله آنها عبارتند از:

1. در وصف صنعت (1315)
2. زندان هارون یا آتشکده ساسانی (1323)
3. دیاگرام عمومی برای گازها و هوای مرطوب (1323)
4. سازمان مسافربری شهرستان تهران (1323)
5. صفحه محاسبه (1323)
6. ترمودینامیک صنعتی (1) و (2) (1323)،
7.  تعیین شرایط هوای مطبوع (1326)
8. آینه صنعت در ایران (1328)
9. خشک کردن هوا بدون ماشین مبرد (1329)

10. مهندس خارجی (1334)

11. بسازیم یا برایمان بسازند (1335)

12. باد و باران در قرآن (1343)

13. پدیده‌های جوّی (1343)

1. 14.  سیر تحول قرآن (1) و (2) (1344)

15. بررسی نظریه اریک فروم (1355)

16. علمی بودن مارکسیسم (1356) (وبگاه بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان)

 

2-    روش تفسیری

آثار تفسیری لبیب بیضون و مهدی بازرگان با روش تفسیر موضوعی نگارش یافته اند. روش مطالعه، تحقیق و تفسیر موضوعی در برابر روش مطالعه، تحقیق و تفسیر ترتیبی قرار دارد. هنگامی که در مطالعات و تحقیقات قرآنی چینش آیات ( ترتیب مصحف یا ترتیب نزول آیات و سوره ها) رعایت نشود و مجموعه ای از آیات (موافق، مخالف و مشابه) مربوط به یک موضوع یا مسئله در کنار هم مورد بررسی قرار گیرد، تفسیر موضوعی حاصل می شود (رضایی اصفهانی، محمد علی، شیوه های تفسیر موضوعی قرآن کریم، پژوهش نامه قرآن وحدیث، 1388، 6، 29-48). به بیان دیگر تفسیر موضوعی روشی است برای کشف، شناخت و تبیین موضوع با ملاحظه آیات مشترک، هم موضوع و هم مضمون یا مبانی ای که به شناخت مطلب کمک کند(غلامی، لیلا و حسین علوی مهر، چیستی تفسیر موضوعی و تفاوت آن با تفسیر قرآن به قرآن، فصلنامه مطالعات تفسیری، 1390، 8، 85-100).

روش تفسیر موضوعی خود به سه روش فرعی تقسیم بندی می شود که عبارتند از:

الف) تحقیق موضوعی درون قرآنی (تفسیر موضوعی سنتی): این شیوه کهن ترین روش مطالعه موضوعی قرآن است که بر اساس روش تفسیر قرآن به قرآن استوار شده است و محقق می کوشد با استفاده از قرائن نقلی درون متنی به معانی و مقاصد آیات پی ببرد و نتایج جدیدی بدست آورد. روش تفسیر موضوعی درون قرآنی در غالب آیات و موضوعات قرآنی کاربرد دارد. (رضایی اصفهانی، محمد علی، همان، صص31 و 32).

 

ب) تفسیر موضوعی برون قرآنی: پایه گذار این روش شهید محمد باقر صدر می باشد. در این روش موضوع محدود به قرآن و آیات آن نشده و می تواند در حوزه های مختلف مانند اعتقادات، اجتماع، اقتصاد، علوم تجربی و ... باشد.  ایشان این روش را اینگونه شرح می دهند :

 «هذا الاتجاه لا یتناول تفسیر القرآن آیة فآیة بالطریقة التی یمارسها التفسیر التجزیئی، بل یحاول القیام بالدراسة القرآنیة لموضوع من موضوعات الحیاة العقائدیة أو الاجتماعیة او الکونیة فیبین و یبحث و یدرس، مثلا عقیدة التوحید فی
القرآن او یبحث عن النبوة فی القرآن او عن المذهب الاقتصادی فی القرآن او عن سنن التاریخ فی القرآن او عن السماوات و الارض فی القرآن الکریم و هکذا» (صدر، محمد باقر، المدرسة القرآنیة: التفسیر الموضوعی و التفسیر التجزیئی فی القرآن الکریم، بیروت: دارالتعارف، بی تا، ص: 13)

ج) تفسیر موضوعی تطبیقی: روش مطالعه تطبیقی شناخت یک پدیدار یا دیدگاه در پرتو مقایسه، فهم و تبیین موارد مورد وفاق می باشد. (رضایی اصفهانی، محمد علی، همان، صص35)

د) نظریه پردازی قرآنی : شاید این روش جدیدترین و کارآمد ترین روش مطالعه و تفسیر موضوعی می باشد که توسط آقای دکتر محمد علی رضایی اصفهانی مطرح گردیده است. این روش علاوه بر رفع بسیاری از محدودیت های روش های قبلی، منجربه تولید علم و نظریات جدید مبتنی بر آموزه های قرآن کریم می شود[2].

 با توجه به رویکرد تفسیر علمی لبیب بیضون و مهدی بازرگان که پرداختن موضوعات علوم تجربی، در بین روش های بیان شده ، روش تفسیر موضوعی برون قرآنی و تفسیر موضوعی تطبیقی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است و به کارگیری دو روش دیگر در آثار ایشان کمتر به چشم می خورد.

 

3-    شیوه های استنباط علمی از قرآن

سه شیوه اساسی در این مورد وجود دارد (ر.ک. به: رضایی اصفهانی، محمد علی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، تهران: اسوه، 1383) که عبارت‌ است از: 1) تحمیل نظریه‌های علمی بر قرآن، 2) استخراج همه جزئیات علوم از قرآن، 3) استخدام علوم در فهم و تفسیر قرآن.

 

3- 1 استخراج همه علوم از قرآن

طرفداران قدیمی تفسیر علمی؛ مانند ابن ابی الفضل المرسی، غزالی و.. کوشیده اند تا همه علوم را از قرآن استخراج کنند؛ زیرا عقیده داشتند که همه چیز در قرآن وجود دارد ودر این راستا آیاتی را که ظاهر آنها با یک قانون علمی سازگار بود، بیان میکردند و هر گاه ظواهر قرآن کفایت نمی کرد، دست به تاویل، می زدند و ظواهر آیات را به نظریات و علومی که در نظر داشتند، بر می گرداندند و از این جا بود که علم هندسه، حساب، پزشکی، هیئت، جبر، مقابله و جدل را از قرآن استخراج می نمودند.

 

3-2 تطبیق و تحمیل نظریات علمی بر قرآن

این شیوه از تفسیر علمی در یم قرن اخیر رواج یافته و بسیاری از افراد با مسلم پنداشتن قوانین و نظریات علوم تجربی سعی کردند تا آیاتی موافق آ نها در قرآن بیایند و هرگاه آیه ای موافق با آن نمی یافتند دست به تاویل یا تفسیر به رای زده و آیات را بر خلاف معاهنی ظاهری حمل می کردند.

 

3-3 استخدام علوم برای فهم و تبیین بهتر قرآن

در این شیوه از تفسیر علمی، مفسر با دارا بودن شرایط لازم و با رعایت ضوابط تفسیر معتبر، اقدام به تفسیر علمی قرآن می کند. یعنی تلاش می کند تا با استفاده از مطالب قطعی علوم -که از طریق دلیل عقلی پشتیبانی می شود- و با ظاهر آیات قرآن – طبق معنای لغوی و اصطلاحی- موافق است، به تفسیر علمی بپردازد و معانی مجهول قرآن را کشف و در اختیار انسان های تشنه حقیقت قرار دهد. این شیوه تفسیر علمی، بهترین نوع و بلکه تنها نوع صحیح از تفسیر علمی است.

ما به بررسی هر سه شیوه در آثار لبیب بیضون و مهدی بازرگان  خواهیم پرداخت.

 

4-     نقاط اشتراک روش تفسیری لبیب بیضون و مهدی بازرگان

4-1 هر دوی ایشان از شیوه تفسیر موضوعی استفاده کرده و از میان روش های آن، دو روش «تفسیر موضوعی برون قرآنی» و «تفسیر موضوعی تطبیقی» بیشتر به چشم می خورد.

به طور مثال مرحوم مهدی بازرگان در کتاب «مطهرات در اسلام» احکام فقهی مطهرات و نجاسات را در قالب علوم جدید و فرمول ها و ذرات ذره بینی شیمیایی مورد بررسی قرار داده و ادعا می کند که به حکمت علمی این احکام پی برده است. (نک: بازرگان، 7/35) که نوعی تفسیر تطبیقی بین فقه اسلامی و علم شیمی به شمار می آید. ایشان در این باره می فرمایند:

«احکام مطهرات از حدود سفارشات اخلاقی که به اقتضای عقل سلیم و طبع لطیف ممکن است در میان ملتی رایج شده باشد بالاتر بوده و مبنی بر یک سلسله قوانین طبیعی صحیح و نکات علمی دقیق می باشدکه نشان از بینایی کامل واضع آن به رموز طبیعت و اسرار خلقت می باشد»(همان،21).

لبیب بیضون نیز در کتاب «الاعجاز العلمی فی القرآن» با روش های بیان شده به موضوعات علوم طبیعی می پردازد(زمانی، محمد حسن و محمد احسانی، همان).

4-2 لبیب بیضون و مرحوم بازرگان از میان روش های تفسیر علمی از «تطبیق آیات بر موضوعات علمی» و «استخدام علوم در فهم و تفسیر قرآن» استفاده کرده اند.

مرحوم بازرگان در کتاب مطهرات در مورد حکم تیمم در آیه ششم سوره مائده معتقد است:

«خاک فی نفسه چیز کثیفی نیست که سبب تأیید امراض شود؛ بلکه خود کشنده میکروب های موذی و منهدم کننده مواد آلی است و شاید همان گستراندن غبار رقیق خاک روی صورت و دست خالی از فایده نباشد»(بازرگان، همان،91).

 

لبیب بیضون نیز از تطبیق آیات به موضوعات علمی در امان نبوده و به طور نمونه پس از بیان بحثی پیرامون آتش و انرژی خورشید، آیه «أَفَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ أَأَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِئُونَ» (واقعه/71و72)را بر آن تطبیق می نماید (بیضون، لبیب وجیه، همان، 157 ـ 168).

4-3 علم زدگی در بررسی و فهم آیات در آثار هر دو نویسنده به کرات به چشم می خورد. این نوع نگرش تا جایی پیش رفته است که مرحوم بازرگان در بیان رابطه بین فعالیت و طلب انسان و افزایش عشق از نمودارهای ترمودینامیکی کمک گرفته و متوسل به انتگرال می شوند! (بازرگان، همان، 1/282)  این در حالی است که بیان چنین مفاهیمی نیاز به نمودارها و فرمول های ریاضی و ... ندارد. شاید برای استفاده افراطی از قواعد و فرمول های علمی در جهت اثبات مفاهیم دینی دلایلی بتوان یافت؛ به نظر می رسد مرحوم بازرگان و لبیب بیضون با این باور دست به قلم برده اند که دنیای امروز و علی الخصوص جوانان و فرهیختگان با دیدن استدلالات و تطبیقات ( تحمیلات) علم و دین بیشتر و بهتر به سمت و سوی اسلام جذب می شوند و بیان این گونه مباحث می تواند دین و احکام و آموزه های آن را به روز و جواب گوی نیازهای زمانه معرفی کند.

شکل 3 : نمودار استفاده شده توسط مهدی بازرگان در کتاب عشق و پرستش جهت بیان رابطه طلب و عشق

البته نباید فراموش کرد که لبیب بیضون در فضای روشنفکر مآبانه عرب زندگی می نماید و از طرفی هم مهدی بازرگان در فضایی مشغول تالیف بوده است که نفوذ بی امان تفکرهای متجددانه و کمونیستی هر انسان دلسوزی را دست به کار می کرد که از ظرفیت ها و توانایی های خود در جهت معرفی اسلام به عنوان کامل ترین برنامه استفاده کند.

4-4 هر دو نویسنده به دلیل عدم ارتباط رشته دانشگاهی با موضوعات دینی در جاهای مختلفی در بیان مفاهیم یا مقادیر اسلامی لغزش هایی داشته اند و گاهی اوقات این لغزش ها باعث زاویه گرفتن آن ها با حاکمیت دینی شده است. مثلا مرحوم بازرگان در کتاب مرز دین و سیاست می‌گوید:

«اگر دین، سیاست را (به فرض ) رها نموده و کاری به کارش نداشته باشد، ‌سیاست دین را به هیچ وجه من الوجوه آزاد نخواهد گذاشت. بلکه برعکس هر قدر دین نسبت به سیاست بی‌اعتنایی نماید، سیاست در تمام شئون دین دخالت اساسی خواهد نمود(بازرگان، 1341، 6و7).

نیز می گوید:

«اگر دین سیاست را در اختیار و امر خود نگیرد، سیاست دین را مضمحل خواهد کرد یا در سلطه و اقتدار خود خواهد گرفت. جنگ بین این دو، جنگ پیشروی و عقب‌نشینی یا مماشات و مسامحه و معامله نیست بلکه جنگ حیات و ممات یا بود و نبود است.»(همان، 12 و 13)

او بعد ها در مقاله خود با صراحت می گوید:

«تمام حرف ما این است که اگر به فرض یک حکومت دینی از همه جهت تمام و کمال به دست مؤمنان مخلص ناب تشکیل شد،‌ آنچه نباید این حکومت و دولت بدان دست بزند و دخالت نماید، دین و ایمان و اخلاق مردم است.  چرا که دولت یعنی قدرت و زور، قدرت و زور در برابر تجاوز بیگانگان به کشور و ملت و یا تجاوز مردم به یکدیگر ضروری است، اما در برابر عقیده و عشق و عبرت و رابطة انسان با خود و خدا یعنی آزادی و تقرب، بسیار بی جا و نقض غرض است. اما عکس قضیه صحیح است. اگر دولت و حکومت حق، دین ساز و انسان‌ساز نیست، انسان دیندار و خداپرست واقعی دولت حق‌ ساز است.»(بازرگان، آخرت و خدا هدف بعثت انبیا، کیان، 28/46)

همچنین او جهت اثبات تباین دین و سیاست استدلال می کند و می‌گوید:

«قرآن که ثمره و خلاصة دعوت و زبان رسالت است نه تنها سفارش و دستوری برای دنیای ما نمی‌دهد، بلکه ما را ملامت می‌کند که چرا این اندازه به دنیا می‌پردازید و آخرت را که بهتر است و ماندگارتر، فراموش و رها می‌کنید: «بل تؤثرون الحیوة الدنیا و الاخرة خیرٌ و ابقی»(اعلی/16و17) ؛ «کلّا بل تحبّون العاجلة و تذرون الاخرة»(قیامت/20و21).

4-5 یکی از مواردی که نمی توان از بیان آن چشم پوشی کرد، حس دغدغه در هر دو نویسنده نسبت به ارائه آموزه های ناب اسلام است که در قالب تفاسیر علمی ارائه شده است. این دغدغه خود یک ارزش والا است که شاید در آثار بسیاری از مولفان که تالیفات فراوانی در این حوزه دارند دیده نمی شود.

5-     نقاط افتراق روش تفسیری لبیب بیضون و مهدی بازرگان

در کنار نقاط اشتراک مهدی بازرگان و لبیب بیضون، روش تفسیر و تالیف آنها تفاوت هایی نیز با هم دارند که مهمترین آن ها عبارتند از:

5-1 لبیب بیضون در حوزه ارتباط آیات قرآن و نهج البلاغه با علوم طبیعی دارای آثار بیشتر ، قوی تر، و منظم تری می باشد و حتی ایشان دارای یک دوره تفسیر علمی قرآن با نام « تفسیر الآیات العلمیه فی القرآن» می باشند. اغلب آثار ایشان در حوزه علم فیزیک و نجوم بوده است. در حالی که مهدی بازرگان دارای کتاب ها و مطالب متنوع در حوزه علوم مختلف می باشد.

5-2 مهدی بازرگان در حوزه تفسیر موضوعی قرآن در علوم اجتماعی و سیاسی آثار فراوانیاز قبیل « بسازیم یا برایمان بسازند» و «در وصف صنعت » دارد که در تالیفات لبیب بیضون با چنین آثاری بر نمی خوریم.

5-3 مرحوم بازرگان در حوزه سیر تحول قرآنی کارهای آماری فراوان و نسبتا دقیقی را انجام داده است که در قالب کتاب «سیر تحول قرآن» به چاپ رسیده است.

 

6-    نتایج

6-1 لبیب بیضون و مهدی بازرگان از روش تفسیر موضوعی قرآن استفاده کرده و از بین شیوه های چهارگانه آن از دو شیوه «تفسیر برون قرآنی» و «تفسیر تطبیقی» استفاده فراوانی کرده اند.

6-2 شیوه تفسیر علمی لبیب بیضون و مهدی بازرگان در «تطبیق با یافته های علمی» قابل نقد و در «استفاده از علم برای فهم بهتر آیات» مورد تحسین است.

6-3 علم زدگی در آثار هر دو نویسنده به وضوح مشخص است.

6-4 هر دو نویسنده به دنبال تبلیغ آموزه های دینی از طریق بیان اعجاز علمی قرآن هستند که در مواردی به افراط کشیده شده و لغزش هایی داشته اند و این ممکن است به دلیل رشته های تحصیلی آن ها و عدم اطلاعات جامع و عمیق نسبت به معارف دینی باشد.

6-5 لبیب بیضون و مهدی بازرگان دارای اشتراکات و افتراقاتی در روش تفسیر علمی خود هستند.

 

منابع :

1-     قرآن کریم

2-     بازرگان، مهدی، مجموعه آثار، تهران: بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، ج7

3-     بازرگان، مهدی، مرز میان دین و سیاست، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1341

4-     بازرگان، مهدی، آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء، مجله کیان، شماره 28

5-     بازرگان، مهدی، عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان، تهران، کانون نشر پژوهش های اسلامی، 1358

6-     دانشنامه ویکی نور : wikinoor.ir

7-     زمانی، محمد حسن و محمد احسانی، بررسی کتاب الاعجاز العلمی فی القرآن لبیب بیضون، دو فصل نامه قرآن و علم، شماره 7، پاییز و زمستان 1389

8-     وبگاه بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان : http://www.bazargan.info/la_persian/zedeginameh.htm

9-     برزین، سعید، زندگی نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز، 1374

10-   رضایی اصفهانی، محمد علی، شیوه های تفسیر موضوعی قرآن کریم، پژوهش نامه قرآن وحدیث، 1388، شماره 6، صص29-48

11-   رضایی اصفهانی، محمد علی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، تهران: اسوه، 1383

12-   جزوه درس آرای متفکران و اندیشمندان معاصر دوره دکتری سال 95 آقای دکتر رضایی اصفهانی  

13-   غلامی، لیلا و حسین علوی مهر، چیستی تفسیر موضوعی و تفاوت آن با تفسیر قرآن به قرآن، فصلنامه مطالعات تفسیری، 1390، شماره 8، صص 85-100

14-   صدر، محمد باقر، المدرسة القرآنیة: التفسیر الموضوعی و التفسیر التجزیئی فی القرآن الکریم، بیروت: دارالتعارف، بی تا